خوف و رجا، دو عامل نیرومند روانی برای حرکت انسان به سوی سعادت و دستیابی به فضیلتها و خوشبختی در هر دو جهان است. در سایه خوف از خداوند، آدمی به مقامهای بالا دست مییازد، چنانکه خداوند میفرماید: «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِی الْمَأوی؛ آن کس که از مقام پروردگارش ترسید و خود را از پیروی هوای نفس بازداشت، بهشت از آن اوست».(نازعات: 40 و 41(
پیامبر گرامی اسلام در روایتهای متعددی به خداترسی مؤمن اشاره میکند و میفرماید: «أعْلَی النَّاسِ مَنزِلَةً عِندَاللّهِ أخوَفُهُمْ مِنهُ؛ بلندپایهترین مردم نزد خدا، خداترسترین آنهاست».(1)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله خوف از خدا را عامل نجات آدمی شمرده و فرموده است: «ثَلاثٌ مُنجِیاتٌ... خَوفُ اللّهِ فِی السِّرِّ کَأَنَّکَ تَراهُ فَإن لَمْتَکُن تَراهُ فَإِنَّهُ یَراکَ؛(2) سه چیز نجاتبخش است: ...ترس از خدا در نهان، چنانکه گویی او را میبینی، چه اگر تو، او را نمیبینی، او، تو را میبیند.»
از آموزههای نبوی برمیآید که مؤمن همواره باید میان دو صفت بیم و امید قرار داشته باشد. پیامبر رحمت میفرماید:
لَوْ تَعْلَمُونَ قَدْرَ رَحمَةِ اللّهِ لاَتَّکَلْتُم عَلَیها وَ ماعَمِلْتُم إِلاّ قَلِیلاً وَ لَو تَعلَمُون قَدْرَ غَضَبِ اللّهِ لَظَنَنْتُمْ بِأَن لاتَنجُوا.(3)
اگر اندازه رحمت خدا را بدانید، بر آن تکیه خواهید کرد (و آسوده خاطر خواهید شد) و جز اندکی عمل نخواهید کرد و اگر اندازه خشم خدا را بدانید، خواهید پنداشت که هرگز نجات نمییابید.
یکی از مهمترین آثار خوف آن است که آدمی را از گناه بازمیدارد. خائفان همواره خدا را ناظر بر احوال و رفتار خود میدانند. ازاینرو، فطرت پاک خود را به گناه نمیآلایند. آدمی در پرتو این احتیاط و توجه، در قیامت، لباس امنیت و آسایش ابدی بر تن میکند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میفرماید:
قالَ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعالی: وَ عِزَّتِی وَ جَلالِی لاأَجْمَعُ عَلی عَبْدِی خَوْفَینِ وَ لاأَجْمَعُ لَهُ أَمْنَیْنِ فَإذا أَمِنَنِی فِی الدُّنیا أَخَفْتُهُ یَوْمَ القِیامَةِ وَ إذا خافَنِی فِی الدُّنیا أَمِنتُهُ یَوْمَ القِیامَةِ.(4)
خدای تبارک و تعالی فرمود: به عزت و جلالم سوگند که برای بندهام، دو ترس و دو امنیت را با هم فراهم نمیآورم. پس اگر در دنیا، خود را از من ایمن بداند، در روز رستاخیز، او را هراسان کنم و اگر در دنیا از غضب من بترسد، در روز قیامت، او را ایمن گردانم.
انسان مؤمن معتقد است که خداوند میتواند او را از نعمتهای دنیوی و اخروی بهرهمند سازد و میتواند او را محروم کند. این اعتقاد، منشأ ایجاد خوف و رجا به خدا است. هرگاه این اندیشه، در قلب آدمی راسخ شود، انسان پی میبرد که همه چیز دست خداست و تنها باید به او امید بست و از او هراسید. البته خوف و رجا باید متعادل باشند. هرگاه خوف و رجای مؤمن با هم مقایسه شود، هیچ یک بر دیگری نمیچربد. خداوند میفرماید: «یَحْذَرُ اْلآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ؛ از آخرت میترسد و به رحمت پروردگارش امید بسته است».(زمر: 9)
باید توجه داشت که خوف و رجا در نقطه مقابل یکدیگر قرار ندارند. نقطه مقابل رجا، ناامیدی از رحمت خداست و نقطه مقابل خوف، امنیت کامل از عذاب و کیفر الهی است که هر دو از گناهان بزرگ به شمار میآیند.
پی نوشت ها
1. میزان الحکمة، ج 4، ص 1564.
2. همان، ص 1566.
3. همان، ص 1568.
4. همان، ج 4، ص 1576.